آسیب شناسی دیدگاه فرقه شیخیه در مورد حیات امام زمان(عج)
الموضوعات : Islamic theologyمصطفی مومنی 1 , محسن ایزدی 2 , ملیحه خدابنده بایگی 3
1 - دانشیار، گروه معارف اسلامی، دانشگاه علوم پزشکی سبزوار، سبزوار، ایران
2 - دانشیار، گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه قم، قم، ایران
3 - استادیار، گروه معارف اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: شیخیه, هورقلیا, جابلقا, نیابت خاصه, رکن رابع,
ملخص المقالة :
فرقه شیخیه در اوایل قرن سیزدهم هجری توسط شیخ احمد احسایی پدید آمد. این فرقه با خوانشی متفاوت از برخی اعتقادات شیعه باعث انحراف جدی از مبانی تفکر شیعی گردید. از جمله این اعتقادان بحث معاد جسمانی و نیابت خاصه امام زمان(عج) است. دیدگاه این فرقه در مورد اخیر اعتقاد به استمرار نیابت خاصه به گونه ای است( باور به رکن رابع)که می توان این فرقه را به عنوان یکی از آبشخورهای اصلی دو فرقه بابیت و بهاییت در نظر گرفت. در این نوشتار، ضمن نقد و بررسی دیدگاه شیخیه در باب حیات امام زمان(عج)، با روش تحلیلی توصیفی به بررسی وجوه تاثیر گذار تفکر شیخیه بر شکل گیری دو فرقه مذکور پرداخته می شود. از نظر بزرگان شیخی، حیات دنیوی امام زمان(عج) با بدن عنصری ناممکن است و بر این اساس ایشان برای تبیین کیفیت حیات امام، دست به دامان عوالم موهومی چون هورقلیا و مکان هایی چون جابلقا و جابرسا شده اند. در تفکر شیخیه، امام زمان با بدنی هورقلیایی در عوالم مذکور حیات دارد. احتمالا همین مساله باعث می شود مساله ختم نیابت خاصه در دوران غیبت کبری که مورد پذیرش عمومی شیعیان است، از نظر آنها به معنای قطع ارتباط حضرت با شیعیان تلقی شود. لذا شیخیه برای رفع این محذور، ختم نیابت خاصه را انکار کرده و بر اساس مبنای رکن رابع، به بیان ویژگی های نایبان خاص امام مبادرت ورزند. مبانی شیخیه در مساله حیات امام زمان(عج)تاثیر بسزایی در ایجاد توهم بابیت، مهدویت و نبوت باب و بهالله داشته است به گونه ای که می توان ادعا کرد اگر تفکر شیخیه وجود نمی‌داشت به احتمال قوی، توهم باب و بهالله هم به وجود نمی آمد.
ابراهیمی، زین العابدین خان( بی تا)، تنزیه الاولیاء در رد ایرادات بر کتاب ارشاد، بی نا، بی‌جا.
ابراهیمی، عبدالرضاخان،(1350ش)، نظری به قرن بیستم در جواب آقای جمال صفری، چاپخانه سعادت، کرمان.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین،(1379ش)، ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، ج3، انتشارات طرح نو، تهران، چاپ اوّل.
احسایی، شیخ‌احمد،(1276ق)، جوامع‌الکلم، چاپ سنگی، تبریز.
احسایی، شیخ‌احمد،(1424ق)، شرح الزیارة الجامعه الکبیره (4 جلد)، دارالمفید، بیروت، الطبعة الاولی.
احسایی، شیخ‌احمد، (1361ش)، شرح العرشیه (3 جلد)، چاپخانه سعادت، کرمان، چاپ دوّم.
احسایی، شیخ‌احمد، رشتی، سیدکاظم،(1425ق)، اسرار الامام المهدی(عج)، دارالمحجة البیضاء، دارالرسول الاکرم(ص)، بیروت، الطبعة الاولی.
افچنگی، مهدی و سالاری، یاسر، (1402)، بررسی تأثیر انسان‌‌شناسی صدرایی بر انسان‌‌شناسی شیخیه، آیینه معرفت، دوره 23 ، شماره 1، ص63-85
تنکابنی، ملامحمدتقی،( بی تا)، قصص العلما، کتابفروشی علمیه اسلامیه، تهران.
دهخدا، علی‌اکبر،( 1337)، لغت‌نامه، زیر نظر دکتر معین، چاپ سیروس، تهران.
رحمانیان، داریوش، سراج، محسن، «اصل معرفت به رکن رابع در اندیشه شیخیه، مطالعات تاریخ اسلام، ش8، بهار 1390.
رشتي، سيدکاظم، بی تا، مجمع الرسائل، چاپ سنگي، بی جا.
زکی ابراهیم، محمد،(1425ق)، المدرسة الشیخیه، دارالمحجة البیضاء، دارالرسول الاکرم(ص)، بیروت، الطبعة الاولی.
سالاری، یاسر، افچنگی، مهدی، (1391)رویکردی انتقادی به شیخیه در تطبیق هورقلیا بر عالم مثال، آیینه معرفت، دروه 12، شماره 2
سجادی، سید جعفر،(1373)، فرهنگ معارف اسلامی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
عابدی، احمد(،1380)، «مهدویت و فرقه‌های انحرافی (فرقه شیخیه)»، مجله انتظار، فصلنامه علمی- تخصصی ویژه امام مهدی (عج)، سال اول، شماره دوم، قم. عبداللهی فرد، عبدالله،( 1395)، رجال نور، انتشارات میرماه، تهران.
فاضل مازندرانی، اسدالله، (بی تا)، رهبران و رهروان در تاریخ ادیان، موسسه ملی مطبوعات امری، طهران.
فضایی، یوسف،(1363ش)، تحقیق در تاریخ و عقاید شیخیگری، بابیگری، بهائیگری... و کسروی‌گرایی، مؤسسه عطایی، تهران، چاپ ششم.
طوسي، ابي جعفر محمد بن الحسن،( 1417ق)، کتاب الغيبه، موسسه المعارف الاسلاميه، قم.
کربن، هانری،( 1346ش)، مکتب شیخی از حکمت الهی شیعی، ترجمة دکتر فریدون بهمنیار، چاپ تابان، تهران.
کربن، هانری،(1387)، ارض ملکوت، ترجمه ضیاء الدین دهشیری، طهوری، تهران.
کرمانی، محمدکریم‌خان، (بی تا)، ارشاد العوام (4 جلد)، چاپخانه سعادت، کرمان، چاپ پنجم.
کرمانی، محمد کریم‌خان،( بی تا)، هدایة الطالبین، چاپخانه سعادت، کرمان، چاپ سوّم.
إسبر، محمدعلی، (1413ق)، العلامة الجلیل احمدبن زین‌الدین الاحسایی فی دایرة الضوء،دارالاصالة، بیروت، الطبعة الاولی.
محمدی، مسلم، محمدی، محمد، « تطور مفهوم رکن رابع یا شیعه کامل در فرقع شیخیه»، مجله شیعه شناسی، ش 43، 1392، ص 260- 235
مقدسی، محمد بن احمد،(1411ق)، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، مکتبه مدبولی، قاهره.
نجفی، سید محمد باقر،(1357)، بهاییان ، طهوری، تهران.