واژه «سیاست» در فرهنگهای عربی پیش از سده پنجم هجری؛ جستاری تاریخی
محورهای موضوعی : Etymology of philosophical termsسجاد هجری 1 , حجت فلاح توتکار 2 , باقرعلی عادلفر 3 , عبدالرفیع رحیمی 4
1 - دانشجوی دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشگاه بینالمللی امامخمینی (ره)، قزوین، ایران
2 - دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه بینالمللی امامخمینی (ره)، قزوین، ایران
3 - دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه بینالمللی امامخمینی (ره)، قزوین، ایران
4 - دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه بینالمللی امامخمینی (ره)، قزوین، ایران
کلید واژه: سیاست, سیاسة الله, تدبیر, العین, مقاییس اللغة, ابوهلال عسکری, مسکویه رازی,
چکیده مقاله :
واژة پربسامد سیاست که امروزه برابر politics و policy نهاده میشود، تاریخی دراز در جهان اسلام، بویژه در حکمت عملی دارد. برخی مورخان معنای تاریخی این واژه را جز معنای امروزینش میدانند و بعضی آنها را تا حدودی یکسان میشمارند. برای داوری میان این دو دیدگاه، نخست باید آن را در فرهنگلغتهای تازی بررسی کرد و در این میان، فرهنگلغتهای نوشتهشده تا سدة پنجم، اهمیت و اصالت دارند. این مقاله میکوشد فقهاللغة واژه سیاست را واکاود و اجزای شبکة معنایی آن را بدست آورد. برای این مهم، فرهنگلغتهای نوشتهشده تا سدة پنجم هجری، یکبیک بررسی و با یکدیگر سنجیده شدهاند. هرچند قاطبة این آثار دربارة ارتباط سیاست با معانی اسمی «سوس» خاموشند، اما دو فرهنگ مقاییس اللغة ابنفارس و الفروق اللغویة ابوهلال عسکری در اینباره حدسهایی را پیش کشیدهاند که داوری میانشان و برگزیدن یکی از ایندو را دشوار میکند. ابوهلال تنها لغوی از میان این فرهنگنگاران است که سیاست را با «تدبیر» سنجیده است. در این سنجش، ابوهلال باور دارد که نمیتوان افعال و اوصاف سیاست را برای خدا بکار برد. اما در متنهای معاصرانش عبارت «سیاسة الله» بکار رفته و گویا مسکویه رازی در تهذیب الأخلاق، در کاربرد این آمیزه گوی سبقت را ربوده و بنظر میرسد او متأثر از ترجمههای یونانی از این ترکیب بهره برده است. این مقاله میکوشد مدعای ابوهلال را بررسی نماید.
The word Siyasa, which is used today as the equivalent of politics and policy, has a long history in the Islamic world, and some historians consider its historical meaning to be different from its modern meaning, and some consider the two to be somewhat identical. In order to judge, it must first be examined in the dictionaries, among which the dictionaries up to the fifth century are authentic. This article attempts to investigate the Philology of the word Siyasa and also to obtain the components of its semantic network. For this purpose, the languages up to the fifth century have been examined one by one and compared with each other. Although all of these languages are silent about the relationship between Siyasa and the nominal meanings of Sus; however, two dictionaries, Maqayyis by Ibn Faris and Furuq by Abu Hilal, have put forward some guesses in this regard, which make it difficult to judge between them and choose one of the two. Abu Hilal is the only lexicographer who measured Siyasa with Tadbir. In this measurement, Abu Hilal believes that the verbs and adjectives of Siyasa cannot be used for God; but in the texts of his contemporaries, the phrase “Siayasa-to-[A]llah” is used, which seems to have been preceded by Miskawayh Razi in Tahdhib al-Akhlaq in the use of this compound, and it seems that he influenced by Greek translations, used this compound. This article attempts to examine Askari’s claim.
آرون، ریمون (1392) دموکراسی و خودکامگی، ترجمۀ محمد مشایخی، تهران: شرکت سهامی انتشار.
ابنباجه (1994م) تدبیر المتوحد، تونس: مجموعة سراسر للنشر.
ابنجوزی، عبدالرحمنبن علی (بیتا) المنتقی النفیس فی تبلیس إبلیس، تحقیق علی عبدالحمید، بیجا: دار بن الجوزی.
ابندرید، محمدبن حسن (1987م) جمهرة اللغة، تحقیق رمزی بعلبکی، بیروت: دارالعلم للملایین.
ابنشعبه، حسنبن علی (1404ق) تحف العقول عن آل الرسول، تحقیق علیاکبر غفاری، قم: مؤسسة نشر اسلامی.
ابنفارس، احمد (1399ق) معجم مقاییس اللغة، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم: دار الفکر.
ابنفارس، احمد (1406ق) مجمل اللغة، تحقیق زهیر عبدالمحسن سلطان، بیروت: مؤسسة الرسالة.
ابنمیثم، میثمبن علی (1377) مأة کلمة لأمیرالمؤمنین، تحقیق سیدجلالالدین محدث، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ابوحیان توحیدی، علیبن محمد (1424ق) الإمتاع والمؤانسة، تحقیق هیثم خلیفه طعیمی، بیروت: المکتبة العصریة.
ابوهلال عسکری، حسنبن عبدالله (بیتا) الفروق اللغویة، قاهره: دارالعلم والثقافة فی النشر والتوزیع.
احمد، فؤاد عبدالمنعم (1430ق) فقه المتغیرات فی علائق الدولة الإسلامیة بغیر المسلمین، مصر: دارالهدی النبویة.
ارسطوطالیس (1979ق) الأخلاق، تحقیق عبدالرحمن بدوی، کویت: وکالة المطبوعات.
ازهری، محمدبن احمد (1421ق) تهذیب اللغة، تحقیق فاطمه اصلان، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ایگلتون، تری (1386) ایده فرهنگ، ترجمۀ علی ادیبزاده، تهران: حرفه نویسنده.
بلعمی، محمدبن محمد (1353) تاریخ بلعمی، تحقیق محمدتقی بهار، تهران: زوار.
جوهری، اسماعیلبن حماد (1407ق) الصحاح، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت: دارالعلم للملایین.
حسندوست، محمد (1395) فرهنگ ریشهشناختی زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
حلیمی، حسینبن حسن (1399ق) المنهاج فی شعب الإیمان، تحقیق حمدی محمد فودة، بیروت: دارالفکر.
درودآبادی، حسین (1384) شرح الأسماء الحسنی، تحقیق محسن بیدارفر، قم: بیدار.
دهخدا، علیاکبر (1377) لغتنامه، تهران: دانشگاه تهران.
راغب اصفهانی، حسینبن محمد (1442ق) تفصیل النشأتین وتحصیل السعادتین، تحقیق حسن السماحی سویدان، دمشق: دارالکلمات للطباعة والنشر و التوزیع.
ژندهپیل، احمدبن ابوالحسن (1355) روضة المذنبین و جنة المشتاقین، تحقیق علی فاضل، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ژندهپیل، احمدبن ابوالحسن (1387) کنوز الحکمة، تحقیق علی فاضل، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
صابی، ابراهیمبن هلال (2010م) المختار من رسائل أبی إسحاق إبراهیمبن هلال زهرون الصابی، تحقیق شکیب ارسلان، لبنان: الدار التقدمیة.
صاحببن عباد، اسماعیل (1414ق) المحیط فی اللغة، تحقیق محمدحسن آل یاسین، بیروت: عالم الکتب.
صدوق، محمدبن علی (1429ق) من لایحضره الفقیه، تحقیق علیاکبر غفاری، قم: مؤسسة نشر اسلامی.
طباطبایی، محمدحسین (بیتا) المیزان، قم: جماعة مدرسین حوزة علمیه.
طبری، محمدبن جریر (بیتا) تأریخ الرسل والملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: دارالمعارف.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1413ق) اخلاق ناصری، تهران: اسلامیه.
طوسی، محمدبن حسن (1394) تمهید الأصول فی علم الکلام، قم: رائد.
عالم، عبدالرحمن (1391) بنیادهای علم سیاست، تهران: نشر نی.
غزالی، محمدبن محمد (بیتا) إحیاء علوم الدین، تحقیق عبدالرحیمبن حسین حافظ عراقی، بیروت: دار الکتاب العربی.
فراهیدی، خلیلبن احمد (1409ق) العین، تحقیق مهدی المخزومی، قم: دار الهجرة.
قالی، اسماعیلبن قاسم (1975م) البارع فی اللغة، تحقیق هاشم الطعان، بغداد: مکتبة النهضة.
کاتوزیان، محمدعلی همایون (1372) استبداد، دموکراسی و نهضت ملی، تهران: نشر مرکز.
کراگ، هلگه (1395) مقدمهای بر تاریخنگاری علم، ترجمۀ محمدابراهیم باسط، تهران: سمت.
کفوی، ایوببن موسی (1419ق) الکلیات، تحقیق عدنان درویش، بیروت: مؤسسة الرسالة.
کلینی، محمدبن اسحاق (1407ق) الکافی، تحقیق علیاکبر غفاری، تهران: دارالکتب الإسلامیه.
کوزلک، راینهارت (1401) تاریخ مفهومی، ترجمۀ عیسی عبدی، تهران: فرهامه.
لوئیس، برنارد (1378) زبان سیاسی اسلام، ترجمۀ غلامرضا لک، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
مجتهدی، کریم (1392) فلسفه در دوره تجدید حیات فرهنگی غرب، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مجلسی، محمدباقر (1403ق) بحار الأنوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
مسعودی، حسینبن علی (1357ق) التنبیه والإشراف، تحقیق عبدالله اسماعیل الصاوی، قاهره: دارالصاوی.
مسکویه رازی، احمدبن محمد (1424ق) تجارب الأمم و تعاقب الهمم، تحقیق سید کسروی حسن، بیروت: دار الکتب العلمیه.
مسکویه رازی، احمدبن محمد (1437ق) تهذیب الأخلاق، تحقیق سیدحسین مؤمنی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
مسکویه رازی، احمدبن محمد (1952م) الحکمة الخالدة، تحقیق عبدالرحمن بدوی، قاهره: مکتبة النهضة المصریة.
مصطفوی، حسن (بیتا) التحقیق فی کلمات القرآن، تهران: مرکز نشر آثار علامه مصطفوی.
مقدسی، مطهربن طاهر (بیتا) البدء والتأریخ، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
میبدی، ابوالفضل رشیدالدین (1371) کشف الأسرار و عدة الأبرار، تحقیق علیاصغر حکمت، تهران: امیرکبیر.
ناصرخسرو (بیتا) زاد المسافرین، برلین: کاویانی.
نسفی، میمونبن محمد (1421ق) بحر الکلام، تحقیق ولی الدین الفرفور، دمشق: دار الفرفور.
نظامی گنجوی، الیاسبن یوسف (1376) مخزن الاسرار، تحقیق حسن وحید دستگردی، تهران: قطره.
نووی، یحییبن شرف (1349ق) صحیح المسلم بشرح النووی، قاهره: المطعبة المصریة بالأزهر.
ویلیامز، ریمون (1396) جامعهشناسی فرهنگ، ترجمۀ حسن چاوشیان، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
ویلیامز، ریمون (1397) فرهنگ و جامعه، ترجمۀ علیاکبر معصومبیگی، تهران: نگاه.
هجری، سجاد (1400) تبار تمدن، تهران: صاد.
هوزباوم، اریک (1374) عصر انقلاب، ترجمة علیاکبر مهدیان، تهران: اختران.
یزدی، عبداللهبن حسین (1433ق) الحاشیة علی تهذیب المنطق، قم: مؤسسة نشر اسلامی.
Febver, Lucian (1973) A New Kind of History and other Essays, New York: Harper & Row.
Wollaston, Arthur (1882) An English-Persian Dictionary, London: W. H. Allen.