تبیین انگیزه و غایت اعمال انسان از منظر حکمت متعالیه ملاصدرا
الموضوعات : ملاصدراپژوهی و اندیشۀ حکمت متعالیه
1 - استاد گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: انگیزه, غایت, انسان, حکمت متعالیه, ملاصدرا,
ملخص المقالة :
مقالۀ پیش رو با روش توصیفیـتحلیلی به تبیین دیدگاه ملاصدرا دربارة غایت و انگیزة اعمال انسان و تحلیل مبانی آن میپردازد. خودگروی روانشناختی که از نظریههای پیامدگرایانه بشمار میآید، انگیزة همة اعمال انسان را رساندن سود و لذت به خویشتن معرفی میکند. اما ملاصدرا هر چند بر تأثیر انگیزة حب ذات در رفتارهای انسان تأکید کرده، بر اساس دیدگاهی فضیلتگرایانه، معتقد است با پرورش فضایل و ملکات نیکو، زمینة مناسب برای انگیزههای خیرخواهانه و نیات متعالی فراهم میگردد. انسان دارای قوای مختلف و مراتب وجودی گوناگون است و هر فرد برحسب آنچه کدامیک از قوا و مراتب وجودی وی تقویت شده و بر دیگر قوا مسلط و چیره گشته باشد، انگیزههایی متناسب با آن قوه پیدا میکند. انگیزة سلوک و مقصود حرکت در سفر اول و دوم از سفرهای چهارگانۀ معنوی، رسیدن به خدا و سیر در اسماء و صفات اوست و این انگیزه از محبت انسان نسبت به خداوند نشئت میگیرد؛ از آن سو، سفر سوم و چهارم نقش توجه به دیگران را در سلوک آشکار میسازد. بدینترتیب، میتوان انگیزۀ التفات به خلق و دستگیری از مردم و امداد معنویِ آنان را لازمة پیمودنِ مراحل سیر و سلوک دانست. با استقرار فضایلی مانند عفت، شجاعت، حکمت و عدالت، انگیزههای نیکوکارانه نسبت به دیگران تقویت میشود. افزون بر این، رشد فضایل الهیاتی، یعنی ایمان، عشق به خداوند و توکل به او نیز زمینة کمال و تعالی نفس را مهیا نموده و پیمودن مسیر بندگی خداوند و رسیدن به دیدار او را هموار میسازد.
قرآن کریم.
شیدان¬شید، حسینعلی (1383) عقل در اخلاق از نظرگاه غزالی و هیوم، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
صلواتی، عبدالله (1396) «نظریه غایت بمثابۀ قرینهیی بر خودگروی روانشناختی در فلسفه صدرایی»، نشریه فلسفه و کلام اسلامی، شمارة 2، ص243ـ225.
مجلسی، محمدباقر (1404ق) بحار الأنوار، بیروت: دار الوفاء.
مسعودی، جهانگیر؛ شایسته، ریحانه (1395) «خودگرایی، بررسی ساختار و مؤلفه¬های آن در فلسفة صدرا»، پژوهشهای عقلی نوین، شمارة اول، ص162ـ139.
ملاصدرا (1380الف) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج2، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1380ب) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج7، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت صدرا.
ملاصدرا (1381الف) المبدأ و المعاد، تصحیح و تحقیق محمد ذبیحی و جعفر شاه¬نظری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381ب) کسر اصنام الجاهلیة، تصحیح و تحقیق محسن جهانگیری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382الف) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج9، تصحیح و تحقیق رضا اکبریان، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382ب) الشواهد الربوبیة فی مناهج السلوکیة، تصحیح و تحقیق سیدمصطفی محقق¬داماد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج4، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1386الف) مفاتیح الغیب، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1386ب) ایقاظ النائمین، تصحیح و تحقیق محمد خوانسارای: تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1389) تفسیر القرآن الکریم، 8 جلد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
موسوی اصل، سیدمهدی (1400) روانشناسی اخلاق، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
هولمز، رابرت ال. (1382) مبانی فلسفه اخلاق، ترجمة مسعود علیا، تهران: ققنوس.
Feinberg, Joel (1987). Psychological Egoism. in: Ethical Theory, Classical and Contemporary Readings. edited by Louis P. Pojman, U.S.A: Wads Worth Pub. Co.
Ferankena, William K. (1988). Ethics. Michigan: University of Michigan Press.
Freud, S. (1933). New Introductory Lectures on Psychoanalysis, London: Hogarth Press and Institute of Psycho-Analysis.
Hume, David (1989). An Enquiry Concerning the Principles of Morals. Oxford: Oxford University Press.
Scott, N. & Seglow, J. (2007). Altruism. New York: Open Press.